Category Archives: Ата-ана және бала

Құрметті ата-аналар кейде балаңызға барлығын түсіндіріп, қолыңыздан келгеннің барлығын жасадыңыз бірақ ол еш мүмкін емес қажеттілігін сізге айтып қоймайды. Кйім кймеймін, жалаңаш жүремін дейді суық күнде не істейсіз.

Болмайды дейсіз балаңыз айқайлап жылап қоймайды. Ашуландыңыз, қорқыттыңыз еш пайдасы болмады. Егер үйде сөзі өтетін біреу бар болса мысалы әкесі оны сол сәтте ғана өз авторитетімен көндіруі мүмкін бірақ олар әр қашан жаныңыздан табыла бермейді ғой я. Балалар болмайды деген сөзді түсіне бермейді, олардың бұл табандылықтарына ата ана бақырып-шақырып өз күштерән көрсетуге тырысады.

Осындай кездерде балаңызға ережелерді есіне салып, назарын басқа жаққа аударуға тырыссақ та кейде бұл тәсілдеріңіз сізге еш көмектеспей, тығырыққа тірелесіз, не істеріңізді білмейсіз…

Осындай сәттерде сізге ұсыныс:

Балаңыздың алдына тізеңізді бүгіп, отырыңыз, көзіне қараңыз, екі қолын ұстаңыз. Оның сөздерімен не қалағанын өзіне қайталап айтыңыз; Далаға қалың курткамен шыққың келмейды,ыстықтап кетемін деп еш кигің келмейтінін де түсініп тұрмын. Сенің қалағаныңдай болуын мен де қалар едім, бірақ бұған жол бере алмаймын. Cебебі сен мен үшін қымбат жансың, сенің ауырып қалуыңды қаламаймын…

Осылайша сөйлескеннен кейін, оның біраз ойнанып-толғануына рухсат беріңіз, жалғыз қалдырыңыз. Лезде әрекет жасап сізге қарай ұмтылмайды.  

Әрине мама түсіндім деп келіп бас салып сізді құшақтай қоймайды. Бірақ жылағанын жалғастырса да сізді тыңдыды, ойланады. Әрине балаңызға келіп менімен сөйлескің келсе жаныма кел. 

Қандай бала бұл сөзден кейін ары кеткенде 20 минуттан кейін келіп, сізбен сөйлесуге бейімделеді.

10 жастан кейін балалар өздері туралы шынайы идеяларды біле бастайды. Өздерін ерекшеліктері, қажеттіліктері, қабілеттері туралы алғашқы кезеңдерге қарағанда саналы тани бастайды. Сондықтан да бұл жастағы балалардың “ішкі мотивациясын” жетілдіру ата-ана үшін де, бала үшін де пайдалы болады.

Бала өткен кеткен өмірінен кейбір сабақтар шығарады. Өзін басқалармен салыстырмалы түрде бағалай бастайды. Сондықтан да БЕЛСЕНДІ болуға немесе ЖЕТКІЛІКСІЗ сезінуге бейімделеді.

Eсіңізде болсын;

1. Ата-ана рөлінде “әмірші” позициядан шығып, “көмекші” позициясын ұстану керек. Әрине кейбір шектеулер болады, дегенмен шектеулердің аз болғаны дұрыс. Себебі бұл жастағы балаларда ата-анамен келіспеушілік жиі кезігеді, тым көп шектеу оларды агрессия тудырады.
2. Бұл кезеңдегі балалар тәуелсіз, өз шешімдерін өздері шығарып өмір сүруді қалайды. Сондықтан да ата-анадан қалайтын ең негізгі қажеттілік “оларды түсіну”. Ата-аналар балаларға мақсат қоюға, соған қарай талпынуға көмектесуі маңызды.
3. “Жетістікке жету” деген сөзді балаларға дұрыс түсіндірудің маңызы зор. Мысалы, ата-ана үшін баланың бір пәннен жоғары баға алуы жетістік болып қабылданса да, бала үшін бұл қиынға соғады және бұл шынайы мотивация нқ емес. Себебі еш қателеспеу мүмкін емес.
4. Балаларға позитивті көз-қарасты қалыптастыру тағы да маңызды бірі бөлім. Бұл әсіресе ата-ананың үлгі болуы арқылы жүзеге асады. Себебі қиындықтармен күресу, проблеманы шешу, мақсатқа қарай хаекет жасау сияқты процестерді сәтті өткізу үшін, балалардың оқиғаларға көз-қарасының позитивті болуы арқылы мүмкін болады.
5. Бұл жаста, өздеріне сенімді болуы, олардың қоғамдағы рөлін қалыптастыруына, достарымен араларында болатын қақтығыстармен күресу жолында үлкен рөл атқарады.

Балаларда әсіресе мектепке бастаумен қатар, бір бірін кемсіту, мазақтау лақап атпен атау жиі кездеседі. Мысалы “қалқан құлақ, талтақ т.б.

Бұл әрекет балалардың мектептен сууына, сабаққа белсенділігінің азаюына себеп болады. Және баланың өз күйзелісімен қоса, оның ата-анасы бейсаналы түрде оның жанын одан ары жарақаттайды.

Лақап атпен атап, мазақтайтын балалардың өз күшін көрсетуге деген бейімі болады, олар әсіресе әлі жетпеген баланы мазақтау арқылы жеңе алатынын ойлайды. Балаға мазақтаған баламен қандай қарым-қатынаста болатынын үйрету керек.

Ата-аналарға ұсыныстар:

1. Ең әуелі балаңыздың сезімдерін қабылдап, оны тыңдыңыз. Оған неге ашуланасың олар сені қызғанып жүр сияқты мағынасыз, шынайы емес сөздер айтпаңыздар.
2. Мазақтаған баланы ұрып-соғудың еш нәтижесі болмайды, керісінші ол баламен жеке сөйлесу пайдалырақ болады.
3. Балаңызбен мазақтаған баламен қандай кері байланыста болғаны тұралы сұраңыз және оның тәсілдерін қолдаңыз.
4. Егер жеке сөйлесу көмектеспесе, ол баланың лақабына және мазақтауына еш реакция көрсетпей қоюы жақсырақ.
5. Балаңызға басқалар оны мазақтағанда қандай реакция көрсетуі тұралы жаттығу жасату.
6. Балаңызға өзін мазақтаған баламен көз қарасымен байланыста болуды ұсыныңыз. Себебі бұл сенім мен күштің символы.
7. Балаға күйзеліс тұдыратын міселелерге өз-өзін бақылап, байсалды әрекет жасауды үйрету, оның өмір бойы қарсыласатын қиындықтармен күресуіне пайдалы болады.

Балалардың эмоциялық интеллектін дамытудың тәсілдері.

Қазіргі таңда ата аналардың ең көп шағымдарының бірі және балалардың өз қажеттіліктерін білмеуі, өз сезімдерін жеткілікті танымауы, өздерін бақылай алмауынан туындайтын күйзеліс,  жалғызсырау, тұйық немесе лезде ызалану, айқай шу шығару болса кейбіреулері балам мектепте озат оқушы, академикалық жетістігі жоғары, бірақ еш досы жоқ немесе достарымен қатынасу жолдарын білмеуі  ЭИ-тің дамуының негізгі себебі десек те болады. Эмоционалды интеллект өзгереді және дами алады.

Бала тәрбиесінде өмірдің алғашқы кезеңдерінің  өнімді және жүйелі болуы балалардың эмоциялық интеллектінің дамуына тікілей байланысты екені және де болашақта қалыптасатын позитивті мінез құлқының іргетасы болатыны сөзсіз.

Сол себепті бір баланың , өмірінің мағаналы болуы, тәуелсіз және адал өмір сүруі үшін өз құндылықтары мен өмірлік принциптерін нақты білуі, қиыншылықтармен күресу жолдарын біліп,  дұрыс шешім қабылдай білу сияқты түрлі қабілеттерінің болуын талап етеді. 

Егер балалар өз эмоцияларын басқара алмаса, кейінгі кезеңдерде жолығатын қиыншылықтармен күресе алмағанымен бірге  адамдарды түсініп емпатия жасай алмаса қаншалықты ақылды болса да адамдармен қарым қатынасың әлсіздігінен олар бақытсыз болады.

Жалпы балалардың Эмоциялық интеллектін зерттеуден бұрын бұл терімнің қырларын қысқаша айта кетейік.  Эмоционалды интеллект(EQ) – Питер Салавой мен Джон Мейер деген екі зерттеуші нің термі болып, 1996 жылы Дэн Голменнің Эмоционалды интеллект кітабымен танымал болған. 

Эмоциялық интеллекттің(EQ) жоғары болуы төмендегі бес қабілеттің дамуымен мүмкін болады.

1. Өз-өзін тану: балаңызға белгілі бір оқиғаға қарсы өз сезімдерін тануын үйрету.
   Мысалы, мені мазақтағанда қалай сезінемін…
2. Өз сезімдерін басқару: балаңыз белгілі бір әрекетке қарсы қандай сезімде болатынын өзі саналы түрде таңдайды.
   Мысалы, қазір қатты ашуландым, жылауды таңдадым, немесе айқайлауды таңдадым.
3. Өзін мотивациялау: балаңыз белгілі бір әрекетке қарсы өзін ынталандыру жолдарын үйренеді.
   Мысалы, балаңыз бір досына ренжіп қалса, оған өз сезімдерін бөліседі. Немесе анасымен бөліседі.
4. Басқаларлың эмоцияларын түсіну емпатия. Белгілі бір әрекетке қарсы басқалардың мәселелері қандай сезімде болатынын сезіну.
   Мысалы, балаңыз басқа бір баланы ұрып тастағанда оның қандай сезімде болатынын біледі.
5. Қарым-қатынасты саналы таңдау. Белгілі бір адамдармен байланыста болғанда қандай қарым-қатынаста болатынын білу.
   Мысалы, балаңыз кіммен дос болатынын, кімге қагшалықты жақын болатынын өзі таңдайды

 Балалардың даму кезеңдерінде кейбір өтемаңызды увқыттар болады. Осылардың біреуі Ериксонның тілімен “жетістікті тану” кезеңі яағни баланың мектепке баратын кезі. Бұл кезең 5 тен 11 жас аралығында өзін көрсетеді.

Бала өзінің басқа қырларын осы мектеп ортамында тани бастайды. Жаңа білім, жаңа дағдылар қалыптастыратын, өздерін белсенді және нәтижелі сезінетін кезеңге қадам басады.

Осы кезеңде жасалатын бір қателік – егер олар әділ бағаланбаса, өздерін жеткіліксіз, төмен сезінуге әкелуі мүмкін.

Әлеуметтік қатынастары дамиды.

Өздеріне қандай бір кейіпкерді, рөлдерді модель алады.

Олар қандай бір істі өз бетінше қалай орындау керектігін, керек болса көмек алуды және басқаларға қалай көмектесуді үйренеді.

Бұл кезеңде ата-аналарға ұсыныстар:

1. Балалар бұл кезеңде өздерін басқалармен қарсыластыра бастайды, сондықтан да кейде өзін жеткіліксіз сезінеді. Балаңыздың өзіндік артықшылықтарын ашыққа шығарыңыз.

2.Балаңызды шартсыз қабылдағаныңызды сездіріңіз. Оны басқалардың алдында ұяалтпаңыз.

1. Балаңызбен маңызды тақыраптарды талқылаңыз. Онымен әңгімелесіңіз! Бұл сіздердің байланыстарыңызды жақсартады.
2. Тамаққа тәбеті нашарлайды, ұйықтау уақыттары өзгереді, кейде еркіндік беріңіздер.

Әр үш баланың біреуінде мектеп фобиясы болады. Бұл фобия (қорқыныш) олардың әлеуметтік қабілетінің және академиялық жетістігінің төмендеуіне тікелей әсерін тигізеді.

1. Балаңыздың күнделікте рутинін мектептен кейін күрт өзгертпеңіз.
   Қолыңыздан келсе одан онымен бірге уақыт өткізуге тырысыңыз.
2. Балаңыз мектепке барарында алаңдамаңыз, сіздің бұл күйзелісіңіз балаңызға да әсер етеді.
3. Онымен еріп мектепке қайта қайта бармаңыз, себебі балаңыз мектепке қарсы сенімсіз болады.
   Балаңыздың достары мен мұғаліміне сенім артуы шарт.
4. Балаңыздың ойыншықтары мен ойындарын шектемеңіз; бұл мектептен сууына себеп болады.
5. Балаңыздың жауапкершілігін арттырмаңыз, және оның жауапкершілігін өзіңізге алмаңыз.
6. Кейбір балалар ата-анам мені жақсы көрмейді сондықтан мектепке жібереді деп ойлайды.
   Балаға себебін түсіндіріңіз!
7. Мектепте қалай өтті деп сұраңыз, бірақ қайта-қайта егжей-тегжейіне дейін оны сұрақтың астына салмаңыз.
8. Онымен мақтанатыныңызды, өте үлкен жетістіктерге қадам басып жатқанын айтыңыз!

Балалардың балабақшадан қашатын ең негізгі екі себебі; 1. Балаңыздың айрылу/ ажырасу сезімі. 2. Ата-анасының оны тастап кетуі, баладан бас тартуына деген сезімі жатады.

Балаңыздың балабақшаға қорықпай, өзіне сенімді аттануына сіз көмектесіңіз.

Бұл қорқыныштарын жою үшін атақты психолог Берлиннің 3 кезеңнен тұратын моделіне назар аударыңыз.

1. Негізгі кезең. Бұл уақытта ата-ана мен баланың балабақшаны тануы, ол жерге үйренуіні үшін алғашқы 3 күн бірге барып балабақшының бөлмесін, достарын апайын көреді. 1.күн 1 сағат, 2. Күн 2 сағат, 3. Күн 3 сағат ата-анасымен бірге болғаны абзал.
2. Шоғырландыру кезеңі. Бұл кезеңде біраз көзі үйреніп, алаңдаушылығы кетіп қалған баланы енді ақырфндап балабақшаға тастап үйрету кезеңі. Бұл кезең 4 тен 10 күн аралығында өтеді. Мақсат бала мен апайдың арасындағы байланысты нығайту. Бұл кезеңде ата-ана баланы тек ғана ұзақтан бақылайды. Бала апаймен ғана байланыста болады.
3. Бітіру кезеңі. Бұл кезеңде егер бала мен балабақша арасында позитивті байланыс болған жағдайда ата-ана баланы балабақшаға тастап өзі, жұмысына кетеді. Алайда бала анасын іздеп жыласа ата-анасы келіп балаға демеу болады. Кейбір балалар 3 күнде үйреніп кетсе, кейбіреулер 1 апта бойы үйрене алмай жылайды. Балалардың бәрі бірдей емес..

Ата-аналарға ұсыныстар:

Баланы балабақшаға апарардан бұрын оның қажеттіліктерін балвңыздың өзі таңдауына рұқсат беріңіз.

Балаңызға көрінбей қашып кетпей, кешкісін келемін деп айтып кетіңіз.

Балаға балабақша туралы позитивті ертегі, әңгімелер айтыңыз.

Балаңыз балабақшаға барғанда жанына өзінің жақсы көретін бір затын (ойыншық) алып баруына рұқсат етіңіз.